Schijndel: de orgels van de Heilige Servatiuskerk
Centraal op de markt van Schijndel (gemeente Meierijstad) ligt de Heilige Servatiuskerk. Blikvanger is de 42 meter hoge laatgotische toren, die in 1525 voltooid werd. Het kerkgebouw werd in 1839-1840 gebouwd als Waterstaatskerk (onder leiding van een staatsingenieur en met staatssubsidie) ter vervanging van een oude, kleinere kerk op dezelfde plaats. Aanvankelijk werd de kerk in een neoclassicistische stijl opgetrokken, maar in de tweede helft van de negentiende eeuw werden neogotische elementen aangebracht.
De kerk werd in de Tweede Wereldoorlog beschadigd. In september 1944 kwam Schijndel in de frontlinie te liggen van de strijd tussen Amerikaanse en Duitse troepen. Het dorp en de kerk werden zwaar getroffen door wekenlang granaatvuur - een periode die de naam ‘Granaatweken’ kreeg. De oorlogsschade in de kerk werd in 1947 hersteld; de toren kwam in 1955 gereed. Het huidige interieur is voornamelijk door veranderingen in 1970 tot stand gekomen. De kerkruimte maakt een rustige en gebalanceerde indruk en wordt opgesierd door prachtig houtsnijwerk in onder meer de beelden, het hoogaltaar, de preekstoel en het orgel.
In de kerk bevindt zich een grafsteen van de zeeheld Jan van Amstel (1618-1669), die onder Michiel de Ruyter en Cornelis Tromp deelnam aan vele zeeslagen. Zo vocht hij onder meer in de Eerste en Tweede Engelse Oorlog. Hij woonde in het huis ‘De Steenen Kamer’ en stierf in 1669 in Schijndel. De steen draagt een grafschrift van Vondel.
Het Smitsorgel
Een sieraad van de Heilige Servatiuskerk is het monumentale Smitsorgel uit 1852. Dit orgel is, met zijn negenendertig registers verdeeld over drie manualen en pedaal, één van de grotere orgels van bouwer Franciscus Cornelius Smits (1800-1876, ook wel Frans Smits I). De orgelkas is een verbluffend neogotisch werkstuk van Jacobus Beuijssen (1809-1885) uit Boxmeer; de eerste neogotische kas die voortkwam uit de samenwerking van Smits en Beuijssen. Talloze details sieren het front; sommige daarvan alleen waarneembaar als je dichtbij het orgel staat. Bijzonder fraai is de kleurrijke aanblik die Smits aan de frontpijpen meegaf, met de verrassende aanblik van geciseleerde pijpen in de midden- en zijtorens.
De klank van het orgel is al even indrukwekkend als het front: sonoor en groots, met veel karaktervolle (solo)registers. Daar waar het Boxtelse orgel nog duidelijke laat-klassieke en briljante elementen in de klank heeft, bouwt Smits in Schijndel een orgel dat de afslag naar de Romantiek neemt. Het orgel heeft een rijke tongwerkbezetting. Bijzonder zijn de doorslaande tongwerken die zich op ieder klavier bevinden; registers die in hun klankkarakter overeenkomsten hebben met de doorslaande tongen zoals je die in harmoniums vindt. De opslaande tongwerken zijn stoer en uitgesproken. De fluiten zijn lyrisch en rond; de prestanten warm. De vulstemmen zijn mild en hebben weinig scherpe randjes. Het orgel heeft hierdoor een zeer grondtonig karakter. Het pedaal, met een Prestant 16' als basis, geeft een diep en solide fundament aan de orgelklank.
Het pijpwerk van Smits is nog integraal in het orgel aanwezig. Door de jaren heen werd er relatief weinig aan het instrument gewijzigd. Rond 1900 werd de toonhoogte een halve toon verhoogd; verder plaatst Franciscus Cornelius Smits II in 1902 de Euphone 16' op het hoofdwerk ter vervanging van een Klairon 4'. De windvoorziening wordt in 1916 gewijzigd: de spaanbalgen worden vervangen door een grote magazijnbalg.
Wanneer de kerk tijdens de Granaatweken van najaar 1944 beschadigd raakt, wordt ook het orgel niet gespaard. Het Smitsorgel wordt getroffen door granaatscherven. Nadat de kerkrestauratie volledig gereed was gekomen, volgde in 1958/1959 een restauratie van het orgel door de firma Vermeulen uit Weert. Zij brachten nieuwe klavieren en een nieuw pedaal aan. Ook werden de mechanieken vernieuwd. Hub Houët, de adviseur bij deze werkzaamheden, bespeelde het orgel bij de heringebruikname in 1959.
In 1995 volgt een grote restauratie door Pels & Van Leeuwen uit 's-Hertogenbosch. Hierbij werd het pijpwerk verlengd om weer de oorspronkelijke toonhoogte te verkrijgen. De werkzaamheden stonden onder advies van Hans van der Harst. De laatste aanpassing aan het orgel vond plaats in 2014 toen Pels & Van Leeuwen een extra balg vlakbij de motor plaatste om de winddruk beter te reguleren.
Voor de Stichting Smitsorgel & Beiaard Schijndel is Tommy van Doorn als concertorganist aan dit orgel verbonden. Hij bespeelt het orgel tijdens concerten en educatieve projecten. Hij geeft bovendien orgellessen in de Heilige Servatiuskerk. Op Youtube brengt Tommy een videoserie waarin hij dit Smitsorgel en de beiaard van de Servatiustoren nader presenteert voor het brede publiek (zie de videopagina van deze website).
Dispositie
Hoofdwerk: Bourdon 16', Prestant 8', Holpijp 8', Prestant 4', Roerfluit 4', Quint 3', Octaaf 2', Cornet II sterk (D), Mixtuur III sterk, Euphone 16', Trompet 8'
Onderpositief: Bourdon 16', Fluit Travers 8' (D), Salicionaal 8', Roerfluit 8', Prestant 4', Octaaf 2', Flageolet 1', Trompet 8', Harmonica 8' (B/D)
Bovenwerk: Holpijp 8', Viola di Gamba 8', Prestant 4', Gemshoorn 4', Fiffaro 4' (D), Fluit 2', Sesquialter II sterk, Basson 8' (B), Hautbois 8' (D), Vox Humana 8', Tremulant
Pedaal: Prestant 16', Subbas 16', Octaaf 8', Quint 6', Prestant 4', Bazuin 16', Harmonica 16', Trompet 8', Klairon 4', Cinck 2'
Koppels: Hoofdwerk + Bovenwerk, Hoofdwerk + Onderpositief, Pedaal + Hoofdwerk, Pedaal + Onderpositief
Manuaalomvang: C-f''', Pedaalomvang: C-d' (C-c' op lade).
Toonhoogte: a’=415 hz
Het Pels & Van Leeuwen-koororgel
In 1998 voltooide Pels & Van Leeuwen een tweeklaviers orgel voor de Sint-Pauluskerk in Schijndel. Het orgel, met als opusnummer 950, werd in 1999 officieel ingespeeld. De kas van het orgel werd zo ontworpen dat het precies tegen het plafond van de Sint-Pauluskerk paste. In 2013 werden drie katholieke kerken in Schijndel gesloten. Alleen de Heilige Servatiuskerk is nog geopend voor de eredienst; de Sint-Pauluskerk, de Onze Lieve Vrouw van den Rozenkranskerk (ook Boschwegkerk genoemd) en de Sint-Servatiuskerk in Wijbosch werden gesloten.
Het Pels & Van Leeuwen-orgel uit de Sint-Pauluskerk, nu ook wel 'Paulusorgel' genoemd, werd in 2016 overgeplaatst naar de Heilige Servatiuskerk in het centrum van Schijndel. Het verving daar een unit-orgel van Verschueren, dat tussen 1980 en 2015 dienst deed als koororgel. Het orgel is, vanwege de veel ruimere akoestiek van de Servatiuskerk ten opzichte van de akoestisch droge Pauluskerk, opnieuw geïntoneerd. Het instrument is rijk aan achtvoetsregisters en is daarmee een uitstekend begeleidingsinstrument. In de hogere registers is het orgel nergens overdadig scherp of te luid; de ronde klank komt uitstekend tot haar recht in de akoestiek van de kerk. Het koororgel is hiermee ook een dankbaar instrument voor begeleiding van de volkszang en nodigt uit voor gevarieerd solospel.
Dispositie
Hoofdwerk: Bourdon 16', Prestant 8', Flûte Harmonique 8', Bourdon 8', Octaaf 4', Quint 2 2/3', Octaaf 2', Trompet 8'
Positief: Bourdon 8', Viola 8', Flûte Octaviante 4', Gemshoorn 2'
Pedaal: Bourdon 16' (transmissie van Hoofdwerk)
Koppels: HW + Pos, Ped + HW, Ped + Pos, HW + HW 4'
Manuaalomvang: C-g''', pedaalomvang C-f'. Speelhulpen: Tremolo, Calcant
Toonhoogte a' = 440 Hz.
